نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی و عضو انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه قم

چکیده

خمس یکی از احکام قطعی اسلام است که از آیه «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شىْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ ...: بدانید آنچه به‌دست می‌آورید، خمسش برای خداوند، رسول و... است» (انفال: 41) قابل برداشت بوده و چون بر اساس برخی دیدگاه‌های فقهی، از منابع مالی دولت اسلامی قلمداد می‌شود، ازنظر حقوق مالیه عمومی نیز اهمیت می‌یابد. در فقه امامیه خمس شامل همه ارباح مکاسب می‌شود، ولی در فقه اهل تسنن چنین عمومیتی نیست. اندیشمندان اهل تسنن غالباً پذیرفته‌اند کلمه «غنمتم» شمول معنایی گسترده‌ای دارد، ولی این شمول را با ادله‌ای مانند اجماع تخصیص زده‌اند، اما برخی فقیهان امامیه این کلمه را ازنظر لغوی به غنایم جنگی محدود کرده‌اند و سپس به‌وسیله روایات، حکم آن را به ارباح دیگر تعمیم داده‌اند! چنین رویکرد دوگانه‌ای به مفاد آیه، این مسئله را پدید می‌آورد که دیدگاه‌های فقهی امامیه درباره آیه مذکور چگونه شکل گرفته و چه عاملی سبب بروز خطای لغوی برای این دسته از اندیشمندان امامیه شده است.
مقاله پیش رو با مطالعه‌ای میان‌رشته‌ای با روش‌های فقهی، تفسیری و ادبی به بررسی این فرضیه می‌پردازد که مهم‌ترین عامل اختلافات، خلط مفهومی میان وزن فعیل (غنیم) و وزن فعیلة (غنیمة) بوده است.

کلیدواژه‌ها